24-02-2007, Saat: 2:47
(Son Düzenleme: 08-11-2022, Saat: 20:30, Düzenleyen: arachnanthe.)
Şamanizm
Şamanizm, insanlığın belki de en eski dinlerinden biridir. Temelolarak sihir ve büyüye dayanır. Her hangi bir kurucusu veya kutsalkitabı olmadığı gibi ortaya çıkış tarihi de belli değildir.Şamanizm 'in köken olarak anaerkil dönemde ortaya çıktığı tahmin edilmektedir..Yakutlarda erkek Şamanlar özel cübbeleri bulunmadığı zamanlarda kadınentarisi giyerek ayin yaparlar. Şamanların çoğunun saçlarını uzatmanedenlerinden biri de budur
İnanç ve İbadetleri
Şamanist inanca göre dünya, gök, yeryüzüve yeraltı olmak üzere üç kısma ayrılır. Altay Türklerine göre"Aydınlık Alemi", yukarıdaki dünyayı yani gökyüzünü Tanrı Ülgen'le onabağlı iyi ruhları temsil eder.Yeryüzünü, yani "Orta Dünya"yi insanlaroluşturur. Yer altı dünyası olan "Aşağıdaki Dünya"yı ise Tanrı Erlik veona bağlı kötü ruhlar oluşturur. İyi ruhlarla ilişki kurup, iyilikyapan Şamanlara ak-Şaman, yeraltı ruhlarıyla konuşup, Erlik 'inhizmetinde olanlaraysa kara-Şaman denir.
Eski Türklerin de inandığı din Şamanizm ' di. Bu Şamanizm,Yakutlarve Altaylar'da yaşayan ilkel Şamanizm aşamasını bir süre sonra geridebırakmış, gelişmişti. Avcılık ve ilkel tarımla dar bir bölgede yaşayanboyların inanışlarıyla, büyük devletler kuran, Çin Duvarı ' yla Bizansarasına yayılmış halkların inanışları aynı kalmamıştı.
Çin kaynaklarından anlaşıldığına göre eski Orta-Asya Şamanizm 'inin temelleri Gök-Tanrı, Güneş, yer, su, atalar ve ocak (ateş)kültleridir.Bu bağlamda Asya halklarının inandığı Şamanlığın temelindeinsan ve doğanın birlik ile beraberliği ve uyumu düşüncesi yer alır.Evren,dünya,insan,hayvan ve bitkiler alemi bir bütün olarak düşünülür.Dünya ve Gök,yaratma eylemini birlikte işbirliği halindegerçekleştirmektedir. Bunlar bütün varlıkların yaratıcısı olmalarındanötürü kutsaldır. İşte bu yüzden Asya 'nın Şamanist göçebe halklarındaGökle Yer Su'yu sayma ve bunlara saygı gösterme, bu göçebe halklarıninanışlarının özünü oluşturmaktadır. Dağın eteğinde ya da zirvesinde,nehrin ya da gölün kıyısında, yolun ya da atın bağlandığı direğinyanında, bir göçebenin kutsamayla eylemleri, tüm yaşamın ortak birbilinci paylaştığı doğaya dönüktür.
Şamanlıktaki bir diğer inanışta, insan neslinin sonsuz bir şekildedevamlılığı düşüncesi. Şamanist olan birisi kendini, baba, dede, veatalarına ait olan bir hayatın devamı olarak görür, bunları bilir vesayar (Atalar kültü). Bununla birlikte, söz konusu bu insan aynızamanda kendi geleceğini de sonraki nesillerde görmektedir, ki bu durumvaroluşun ana anlamıdır. Bundan dolayı bu insanin görevi çocuk vetorunlarına toplumun en iyi yanlarını aşılayarak yetiştirmek ve hayatahazırlamaktır
Şaman Kimdir? Kimler Şaman Olabilir?
Şaman dininin ayin ve törenlerini yapan, ruhlarla insanlar arasındaaracılık eden kişiye Şaman denir. Şaman sözcüğü Türkçe kökenlideğildir. Türkler Şaman yerine kam sözcüğünü kullanırlardı. Avrupa'da18.yüzyılda kabul edilen Şaman sözcüğü, Rusların, Kuzey Sibirya'daTunguzlardan öğrendiği bir sözcük. Aslında bu sözcüğün kökeni hâlâtartışmalı. Bazı bilim adamları sözcüğün Pali dilinde bulunan "şamna"olduğunu, Sanskritçe'de bulunan "çramana" ile aynı kökten geldiğiniileri sürüyorlardı. Bazıları da bu sözcüğün Mançu ' caolduğunu,"zıplayan,dans eden" anlamına geldiği görüşündeler. Bir başkateori de Şaman sözcüğünün Buda inanışına ait bir sözcük olduğudur.Firdevsi'nin sehname'sinde geçen "Semen" (Buda rahibi) sözcüğüdolayısıyla Şaman sözcüğünün Hindistan kökenli olduğu söylenir.
Kasgarlı Mahmut'tan öğrendiğimize göre kamlar, Müslüman Türklerzamanında da unutulmuş değil. Divan-i Lugat-it Türk'te "Kamlar kamikarvisti: kamlar (ayin sırasında) anlaşılmayan bir takım sözlersöyledi." gibi cümlelere rastlanmaktadır. Benzer biçimde BalasagunluYusuf Has Hacib, "Kutadgu Bilig" adli eserinde kamlarla hekimleri(otacıları) bir tutmuş, ikisini de insanlar için yararlı isler yapankişiler olarak göstermişti. Bir yerde söyle der: "Kerek tut otaçi,kerek kam, öligligke her giz asig kilmaz em. (Gerek hekim tut, gereksekam, eceli gelene ilaç fayda etmez.)
Şaman (kam), tanrılar ve ruhlarla insanlar arasında aracılık yapmagücüne sahip olan kişidir. İnsan, ufak tefek ruhlara, aileyi koruyanateş ve iyi yer-su ruhlarına bizzat kurbanlar ve saçılar sunabilirsede, kuvvetli, hele kötü ruhlara doğrudan başvuramaz. Kötü ruhlarinsanların en büyük düşmanlarıdır. İnsanlara ve hayvan sürülerinehastalık göndermek suretiyle kurban isterler. Bunların istedikleriniyerine getirmek gerekir. İnsanlar onların ne istediklerini bilmezler.Ne istediklerini ancak gücünü göklerden ve atalarının ruhlarından alanŞamanlar bilir.
Şamanlık bilgisi öğrenmekle elde edilemez. Şaman olmak için bellibaşlı bir Şamanın neslinden olmak gerekir. Kimse Şaman olmayı istemez,ancak geçmiş ataların ruhundan biri, Şaman olacak torununa musallatolur; onu Şaman olmaya zorlar. Bu hale Altaylılar "töz basıp yat" (ruhbasıyor) derler. Ata ruhu musallat olan adam Şamanlığı kabul etmezsedeli olur.
Şaman Davulu
Bugün Rusya Federasyonu içinde yer alanHakasya 'da Şamanizm hâlâ canlı tutuluyor. Hakasyalı bir araştırmacıolan Katanov, Minusinsk Tatarlarından aldığı bilgilere göre Şamandavulunu anlatır. Buna göre davulun önemli üç bölümü vardır: içi, dışıve tokmağı.
Davul, bir arşın çapındadır. İskeleti genellikle sepet yapımındakullanılan söğütten yapılır ve at derisiyle kaplanır. Davulun içindedikey olarak duran sapı genellikle kayın ağacından yapılır. Sapta marsdenilen, kamın yer altı dünyasında yaşayan erliklerin lideri Erlik Han'a ulaşmasını sağlayan on iki delik bulunur.
Deliklerin arasındaki kabartmalar, kamın uçarak ya da yürüyerekgeçmek zorunda olduğu dağ sıralarını temsil eder. Sapın üst kısmında,enlemesine kamın kendisinin ya da hastasının düşmanlarını püskürttüğüyay kirişi olarak adlandırılan sopa bulunur.
Bu demir sopaya hastanın içindeki kötü ruhları kovan on sekiz kadardemir çıngırak bağlanır. Ayrıca, kamın habercilerini temsil eden ikiçan da demir sopaya bağlanır. Davulun üst kısmında hastanındüşmanlarını temsil eden dört ya da altı demir kanca tutturulmuştur.Demir sopaya kamın kudretini simgeleyen bez parçalari asılır. Bu bezparçaları genellikle kamın hastaları tarafından bağlanır. Erlik Han'aherhangi bir hayvan adandığında bu hayvana demir sopadan alınan iki üçbez parçası bağlanır. Adak hayvanın boynunda asılı duran bu bezparçaları onu kötü güçlerden korur.
Davulun üst kısmında yedi renkli gökkuşağı tasvir edilir.Gökkuşağının iki ucundan da, iki geniş kare şeklinde merdiven sarkar.Bu merdivenle kam, Kan Kuday'in huzuruna çıkmak için gökyüzüneyükselir. Kan Kuday'in önünde beyaz boyayla çizilen iki kayın ağacıvardır. Kam, gökyüzüne yükselerek Kan Kuday'dan hastayı iyileştirmek yada ya da öldürmek için emir alır. Gökkuşağının altında ışık saçan ikidaire vardır. Ayrıca 14-18 kadar yıldız bulunur. Merdivenin üstkısmındaysa beyaz renkle yedi dağ kızı resmedilmiştir. Bu kızlar eğerruh erkekse onu uzaklaştırmada kama yardım ederler. Kız figürlerininyanında iki kuş tasviri vardır. Kam bu iki kuşla göğe yükselir. Davuldabundan başka kırmızı renkte at, süvari ve keçi bulunur. Kızıl atüzerindeki Kızıl süvari, erliklerden biri olan Kızıl adakların basındagider. Beyaz renkle çizilen beyaz at üzerindeki atlı Kuday'a gider.Davulun ortasındaki üç çizgi bu dünya ile öte dünyayı ayıran birtabakadır. Davulun alt tarafında, kutsal koyunları himaye eden kurbağaresmi vardır. Ayrıca on sıradağın ardında, kara ve altın denizinkıyısında yaşayan hayvanları sulamak için altın oluğu ve at bağlamakiçin altın direkleri bulunan Erlik Han ' ın kötü ruhları yargıladığıyere götüren yılan ve kertenkelenin resmi yer alır. Bu deniz doğudadır,kurbağa, yılan ve kertenkele, koyunlara dokunmak isteyen kötü ruhlarıkorkutur. Aynı şekilde su iyelerini temsil eden iki balık tasviredilir. Balıkların iç hastalıkları iyileştirdiğine inanılır. Eğer kamkötü ruhlardan daha güçlüyse onları dağ ruhlarının Haninin yaşadığıdokuz denizin sonuna kadar sürebilir, eğer kam zayıfsa, yolunyarısından döner ve balık hastayı yeniden alt eder. Bunun dışındadavulun üzerinde kötü ruhların yaklaştığını kama haber veren kara veala renkli iki köpek resmi vardır.
Davulun alt tarafında yedi at ve yedi insan tasvir edilir. BunlarErlik Han ' ın hizmetçileridir. Bütün kötülükler yeraltı dünyasındayasayan Erlik Han'dan kaynaklanır. Davulda yine kırmızı renkle kamakamla mayi öğreten kam resmedilmiştir. Öldükten sonra kaynayan denizedoğru gittiği düşünülen kam tasvirinin uyuz hastalığını tedavi ettiğineinanılır. Davuldaki tavşan resmi, kamın aletlerinin koruyucusunusimgeler.
Davulun üzerinde "meme" diye adlandırılan altı kabartı vardır.Bunlar kamın aletlerinin koruyucusu sayılan ruhu besleyip korumaişlevini üstlenir.
Bir önemli öğe de tokmaktır. Tokmak, ya tavşan derisiyle kaplanaraksöğüt dalından; ya geyik kemiği ya da boynuzu ya da kayın ağacındanyapılır. Tokmağın sapına hastaya gelen kötü ruhları kovmak için kamçıgörevi üstlenen bez ve deri parçaları yapıştırılır.
Şamanlar ayin yapmak için davul kullanırlar; fakat zaman zamanbunun yerini kopuzun aldığı da görülmüştür. 11.yüzyıl tarihçilerindenGardizi, eski Yenisey Kırgızları ' nın Şaman ayinlerinde sazçaldıklarını söyler. Eski Oğuzlarda, İslam ' ın kabulünden sonra Şamangeleneklerini sürdüren ozanlar kopuzu kutsal saymışlardır. Sözgelimi,Dede Korkut her öykünün sonunda kopuzuyla gelir, ad verirken, dua(alkış) ederken kopuz çalar.
Şaman davulunun asıl kısmı olan ağaç ve demir parçalar asladeğiştirilmez. Derisiyse değiştirilebilir. Biri ölen evde bulunandavul, Erlik'in elçisi Aldaçi'nin yaklaşmasıyla kirlenmiş ve kuvvetinikaybetmiş sayılır. Kirlenmiş ve kuvvetini kaybetmiş davulların derisiderhal değiştirilir. Tedbirli davranmak isteyen Şamanlar ve evsahipleri, hastanın öleceği anlaşıldığı zaman Şamana ait eşyaları evdençıkarırlar.
Her davul Şamanın ölümünden sonra ormana götürülüp parçalanır vebir ağacın dalına asılır. Şamanın ölüsü de bu ağacın dibine gömülür.
Şaman Giysisi
Şaman için davuldan daha önemli bir şey varsa o da Şamangiysisidir. Geleneğe uygun bir elbise hazırlamanın zor geldiği kamlar,ruhların özel izinleriyle birkaç yıl cübbesiz ayin yaparlar. Fakatcübbesiz kamlar kötü ruhlara karşı fazla cesaret gösteremezler. Bununiçin kamlar ne yapıp edip Şaman kıyafeti edinirler. Şaman, cübbe vedavulunu kendi arzu ve isteğiyle değil, hizmetinde bulunduğu ruhun emirve ilhamına göre yaptırır. Cübbe ve davulun nitelikleri ve biçimi,süsleri bütün ayrıntılarıyla bu ruh tarafından belirlenir. Ruhunistediklerinden en ufak biri bile eksik kalsa cübbe ve davul ayinyapmaya yaramaz. Giysi hazırlandıktan sonra özel bir törenle ruhlarınbeğenisine sunulur.
Şaman cübbesi gelenek olarak otuz parçadan yapılmış sayılsa dagerçekte altmışa yakın çok çeşitli parçaya sahiptir. Cübbenin asılkısmı maral ya da beyaz koyun derisinden yapılan ceketten ibarettir.başka parçalar bu cekete dikilir. Bu parçalar Şamanların ruhlardünyasında bulunduğunu düşündüğü varlıkların sembolleridir. Sözgelimicübbenin yakasından sallanan dokuz küçük kukla Ülgen'in dokuz kızını,küçücük cübbeler onların elbiselerini temsil eder. Kötü ruhlarlamücadelede kullandığı "manevi" yayın ve diğer silahların sembolleri,küçücük yay ve çıngıraklardır.Kötü ruhların fısıltılarını dinlemek içinkulak, ay, güneş yıldızlar, Erlik dünyasında yaşayan kurbağalar,yılanlar cübbede tasvir edilir.
Şamanın cübbesiyle birlikte külahı (börk)da hazırlanır. Külahınesas kısmı üç karış uzunluğunda kırmızı kumaştan olur, etrafına da üçtane düğme konur. Astarı kaba ve adi kumaştandır. Külahın üç yerinevaşak derisi dikilir; bunlardan biri göz, biri alın ortası biri de ensehizasına konur. Böylece Külahın üç kısmı olur ki buna "üç üyelüükuspörük" (üç boğumlu kuskülah) denir.Göz üzerindeki kısma türlü türlüboncuklardan diziler konur. Her dizide beş boncuk ve ucunda bir yılanbaşı bulunur. Dizilerin sayısı 5,9 ya da 16 olabilir.
Günümüzde Şamanizm ve Diğer Dinlere Etkileri
Kitaplı dinler olarak kabul edilen dinlerin hiçbiri eski yerelinanışların etkisinden kendilerini arındırabilmiş değil.Dünyanın heryerindeki Hıristiyanlığın ya da Müslümanlığın farklı olmasının enönemli nedenlerinden biri eski inanışların bu dinlere eklenmiş olması.
İslam dinini kabul etmiş Türkler için de bu durum geçerliliğinikorumakta.Türklerin inanışlarında bugün bile Şaman geleneğinin izlerinigörmek olası. Müslüman olan Oğuzlar, Dede Korkut öykülerindenanlaşıldığına göre Şaman geleneklerini korumuşlardı. Matem törenindeölünün bindiği atin kuyruğunu keserek kurban etmek, ağacı kutlu saymakgibi gelenekler bunlardandır. Ayrıca uzun ömürlü olması, daha önce ölençocuklar gibi ölmemesi için çocuklara Yasar, Durmuş, Duran,Satılmış,Sati gibi isimlerin konması, türbelere adak adanması, dilek ağaçlarınaçaput (bez parçası) bağlanması gibi adetler bu kapsamdadeğerlendirilir.
Şamanizm günümüzde Türkler ve diğer Orta Asya halklarının hayatınıdeğişik oranlarda etkilemeye devam etmekle birlikte halen Orta Asya 'da başlı başına bir din olarak devam etmektedir. Tatarların bir kısmıÖzellikle Hakasya Türklerinin hemen hemen tamamen Şamanisttir.Günümüzde Rusya, Moğolistan, Tacikistan,Kazakistan gibi ülkelerdeŞamanist topluluklara rastlanmaktadır. Sayıları gittikçe azalmaklabirlikte günümüzde yaklaşık olarak 650.000 kadar taraftarı olduğutahmin edilmektedir.