Kelaynaklar İçin Son Şans

[civanpercemi]

Bilindiği gibi kelaynaklar, dünyada nesli tükenmek üzere olan kuşlar arasındadır. Şu an itibariyle dünyada sadece Fas ve Türkiye’de koloni halinde yaşamaktadırlar. Fas’takiler 200 civarında, Türkiye’dekiler (Birecik ilçesinde) 50 civarındadır.

Kelaynakların bilimsel adı “Geronticus eremita”dır. Göçmen bir kuş olan kelaynaklar yüzyıllar boyunca hızlı bir şekilde azalmıştır. Eski Mısırlıların hiyerogliflerinde yer alan kelaynaklar, Avrupa Alplerinden 400 yıl önce kayboldular. Kitle halinde yok oluşlar 1950’lerden sonra zirai ilaçlar, özellikle DDT’nin kullanımıyla başladı. Türkiye’de, Birecik ilçemizde yaz aylarında 1950’li yıllarda binlerle ifade edilen rakamlar da bulunan kelaynaklar 1950’li yılların sonlarında bölgede uygulanan yüksek dozdaki tarımsal ilaçlama nedeniyle sayıları hızla azalmaya başlamıştır. 1989 yılındaki ölümlerle sayıları 100’ün altına düşmüştür. 2000 yılı itibariyle Birecik’teki Kelaynak sayısı 42’dir. Bu sayı da son derece kritik bir sayıdır. Beklenmeyen olağanüstü bir durumda bu nadide kuşları kaybetmemiz işten bile değildir. Bu nedenle yazımın başlığını “Son Kelaynaklar İçin Son Şans” diye koydum.

Evet, kelaynaklar belki kuşların en güzeli değildirler, ama onların çirkinliği ve tuhaf görünüşleri, onlara ayrı bir çekicilik kazandırır. Çıplak kafaları ve enselerindeki tüyleri ile komik bir görünüm kazanırlar. Ancak bunun yanında sağlam karakterli oluşları, vefalı ve beslenirken doğaya güvenleri, tek eşli ve hep aynı eşle çiftleşmeleri belki de günümüzde insanlar arasında olmayan davranış ve hasletlerdir. Belki de bu yüzden kelaynakların nesli tükeniyor. Siyah tüyleri bazen güneş ışığında, mor ve yeşil bir pırıltı alır. Uçarken gösterdiği süzülüş, zariflik ve çeviklik, Kelaynakların insanlara verdiği romantik ve şairimsi zevklerdir. Kelaynaklar, böcekler, çekirgeler, karıncalar, salyangozlar, kertenkeleler ve diğer bilmediğimiz haşaratla beslenmeleriyle doğadaki dengeyi korumakta, bu yönüyle aynı zamanda çevre dostu kuşlardır. Görüldüğü gibi nesli tükenmekte olan kelaynaklar, bugün insanların özlemle hasret duyduğu, tükenen duygulara sahiptir.

Bu özellikleriyle ve bu mevcut sayılarıyla kelaynaklar artık korunması gereken bir dünya doğa mirası niteliğindedirler. Türkiye için bunun ayrı bir önemi vardır. Yazımızın başında da belirttiğim gibi dünyada sadece Fas ve Türkiye’de mevcutturlar. Türkiye’de de sadece Birecik’te bulunan kelaynaklar, Şanlıurfa içinde ayrı bir öneme sahiptirler. Ceylan ve Kelaynak gibi iki ayrı doğa mirasına sahip Şanlıurfa ve dolayısıyla Şanlıurfalılar bu altın fırsatın farkındalar mı acaba? diye sorasım geliyor.

Birecik’teki kelaynaklar, sayılarının hızla azaldığı fark edildikten sonra 1977 yılında Orman Bakanlığı’nca koruma altına alınmaya başlamışlardır. Bu amaçla “Kelaynak Üretme İstasyonu” kurularak faaliyete geçirilmiştir. 1977 yılında iki yetişkin kelaynak ve 9 yavru korumaya alınarak üretilmeye başlanmıştır.Birecik’te halk arasında “ Keçelaynak “ da denilen kelaynakların neden Birecik’i seçtikleri de merak konusudur.Doğal yaşama ortamlarını burada bulabildikleri gerçeğinin yanı sıra ; bu sırrı şu anda yaşadıkları Fırat nehri kıyısındaki vadi boyunca uzanan ve şu anda koruma altına alındıkları istasyonda da bulunan kalker kayalarda aramak gerekir.Halk arasında bu kalker kayalıklarda bulunan “ kalsit “ maddesinin Kelaynak kuşlarının üreme gücünü arttırdığı söylenmektedir.Ancak bu söylenti ve inanış bilimsel olarak incelenip kanıtlanmamıştır.Kelaynak kuşları Birecikliler tarafından kutsal sayılmaktadır.Kuşların Şubat ortalarında gelişleri Birecikliler için ilkbahar müjdesi olarak kabul edilmekte ve bu nedenle de bereketin sembolü olarak görülmektedirler.Eskiden kurbanlar kesilerek karşılanan kelaynaklar için son yıllarda “ Kelaynak Festivali “ düzenlenmektedir.

Kelaynaklar tek eşlidirler. Yani genellikle her sene aynı eşle yuva yapar ve aynı eşle çiftleşirler. Kelaynak kuşlarının ergin olanları yuva yaparlar ve yavrular beş yaşından sonra ergin hale gelmektedirler. Ömürlerinin 25-30 yıl arasında olduğu söylenmektedir. Genellikle mart ayı sonunda dişi kelaynak ilk yumurtasını yapıp; kuluçkaya yatar. İki ile dört arasında değişen yumurta sayısını dişi kelaynak, kuluçka esnasında tamamlar. Eşler yavru büyütmede olduğu gibi, kuluçkaya yatma görevini de paylaşırlar. 27-28 günlük kuluçka devresini eşler nöbetleşerek geçirirler. Kuluçka devresinin başlangıcında yuva daha tamamlanmamıştır. Yumurtalar üzerinde yatmamış olan kuş, sık sık uçarak yuva materyali getirir ve eşine takdim eder. Kuluçkada yatan kuşun son devresindeki hareketleri ve davranışları değişir. Bu değişim, yavrulardan gelen ses ve dokunun uyarılarıdır. İlk günlerde yavrular hiç yalnız bırakılmaz. Yatmakta olan kuş gagası ve başı ile zaman zaman altına gider ve kusma hareketleriyle yavrulara yiyecek verir. Daha sonraları yiyecek toplamaktan gelen ergin kuş getirdiği yiyeceği kendi midesinden yavrularınkine boşaltır. Yumurtadan çıkan 3-4 yavrudan genellikle 1 tanesi tüylenmeyi başarır (yaşar). Kelaynaklar çekirge, kertenkele, yılan, kurbağa, kurt, tırtıl ve çevredeki diğer böcekleri yiyerek beslenir. Birecik’teki kelaynaklar kışın kafese alındıklarında özel yem verilerek beslenmektedirler.

1879 yılında Türkiye’de incelemeler yapan ve Birecik’e de uğrayan İngiliz bilim adamı C.G.Dan Ford Kelaynakların burada yaşadıklarını tespit etmiştir.2000 yılı başı itibariyle Birecik’teki kelaynak sayısı 42 dir.Ancak 1991 yılından beri göç eden veya göçe gelen kelaynak kuşunun olmayışı ve 5-6 yıldan beri de çok az yavru oluşu ve doğan yavruların da ölmesi, tehlike sinyallerini beraberinde getirmiştir. Ayrıca Birecik Barajı ve Karkamış Barajları’nın inşa edilmesiyle -nehir yatağının kazılması sebebiyle burada bulunan ve kelaynakların doğal yaşama ortamlarını teşkil eden bitki adacıklarının yok olması- ayrı bir tehlike oluşmuştur. Bütün bu olumsuzluklarla kelaynaklar için gerçekten bir yok oluş tehlikesi belirmiştir. Bunun üstüne Şanlıurfa’da bulunan Orman Bakanlığı, Güneydoğu Anadolu Bölge Müdürlüğü’nce konu, çeşitli etkinliklerle gündeme getirilmeye çalışılmış ve Birecik Kaymakamlığı’nın da gösterdiği duyarlılık sayesinde Orman Bakanlığı, Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü harekete geçirilmiştir.Genel Müdürlüğümüzün çalışmaları sonucunda RSPR (İngiliz Kraliyet Kuşları Koruma Derneği) den ve Bird Life International’den iki kuş uzmanı Birecik’e gelerek gerekli incelemelerde bulunmuşlardır. Bu iki uzmanın tavsiyeleri ve Şanlıurfa MPAYH Başmühendisliği’nce alınan tedbirler sonucu 2001 yılı üretim döneminde çok olumlu bir gelişme yaşandı! 1991 yılından beri yavru almada yaşanılan sıkıntı bu yıl aşıldı ve 19 kelaynak yavrusu şu anda sağlıklı bir şekilde yaşamını sürdürüyor. Böylece kelaynak sayısı 42 + 19 = 61’e ulaşmış bulunmaktadır. Son iki yıldır sürdürülen bu çalışmalar bu şekilde ciddi olarak devam ettirilse Birecik’teki popülasyonun çoğalması ve devam etmesi sağlanacaktır.

Kelaynaklar için bu gerçekten son şanstır. Bu son şansın iyi kullanılması gerekir. Bunun için kelaynaklara sahip çıkmamız lazımdır. Sadece Orman Bakanlığı olarak değil,yerel yönetim, halk-vatandaşlar ve doğa sevenler olarak.... Birecik’teki kelaynakların doğal yaşama ortamı olan vadi ve yakın çevresi koruma altına alınmalı, burada ekolojik tarım yapılmalıdır. Yani zirai ilaçlar kullanılmamalıdır. Orman Bakanlığı’nın ilgili birimlerinin de gerekli teknik ve bilimsel çalışmaları, daha rasyonel şekilde devam etmelidir. Dünyada nesli tükenen ve dünyadaki iki popülasyondan birine sahip olduğumuz kelaynakların turistik ve kültürel getirisi de Birecik ve Şanlıurfa olarak ayrıca değerlendirilmeli, bu yolda çalışmalar yapılmalıdır.

KAYNAKÇA
Birecik Kaymakamlığı, 1998. Cumhuriyetimizin 75. Yılında Birecik,
Birecik Belediye Başkanlığı, 1995. Birecik Kelaynak
Ana Britannica Ansiklopedisi 13.Cilt S.147
Yeni Türk Ansiklopedisi 5.Cilt S.1780

NOT: Şu an Birecikte bulunan Kelaynak Kuşlarının sayısı 70i geçmiştir